Designprincipes voor een duurzame platformeconomie

Hoe kunnen we toewerken naar een platformeconomie die werkt voor iedereen? Wat moet er gebeuren om van verantwoord ondernemen een strategisch voordeel te maken? Daarover spraken onderzoekers en ervaringsdeskundigen tijdens de bijeenkomst 'Designprincipes voor een duurzame platformeconomie'.

Privacy, goed bestuur, ethiek. Ondernemers in de platformeconomie denken er vaak pas over na zodra hun bedrijf gevestigd is. "Dat zou waarschijnlijk wel anders zijn als zaken zoals privacy, ethiek en behoorlijk bestuur geen lastige bijkomstigheden waren, maar juist voorwaarden voor succes", zei platformexpert en lid van de kenniskring van het lectoraat Platformeconomie van De Haagse Hogeschool Martijn Arets.

Om te ontdekken hoe dat kan werken, organiseerde hij met het lectoraat Platformeconomie op De Haagse Hogeschool de bijeenkomst 'Designprincipes voor een duurzame platformeconomie'. In januari dachten 12 sprekers en 70 gasten mee over manieren waarop platformen kunnen dragen aan een duurzame, sociale economie.

Eerst groeien, dan verantwoordelijkheid nemen

De principes die centraal stonden waren ethiek, regelgeving, eigenaarschap, data en AI en bestuur. Volgens Arets gaan de meeste ondernemers pas aan de slag met dit soort onderwerpen als hun bedrijf gevestigd is. "Deze principes achteraf op een bestaand model plakken blijkt lastig", vertelde hij. "Het is alsof de ondernemer een matige saus over een lekker gerecht moet gieten. Vooraf nadenken over principes is effectiever."

Platformen hebben bijvoorbeeld steeds vaker te maken met wet- en regelgeving. Arets: "Hier kun je beter in het design rekening mee houden. Als je pas later in het proces nadenkt over hoe je data kunt delen met de Belastingdienst, dan moet je bestaande systemen waarschijnlijk helemaal omgooien. Dat kost onnodig tijd en geld."

Ethisch en verantwoord innoveren

Ontwerpen en ondernemen vanuit designprincipes kan ook een strategisch voordeel zijn, vertelde Mona de Boer van accountants- en adviesbureau PwC. Zij houdt zich onder andere bezig met de vraag hoe ondernemers kunnen zorgen dat ze vanaf het begin voldoen aan ethische normen en regelgeving. "Wij helpen organisaties mogelijkheden te zien en verantwoord te innoveren", vertelde De Boer. "Technologie biedt volop kansen, maar ook onzekerheden. Regelgeving loopt nu nog achter, maar dat verandert gauw. Zeker in Europa."

De Boer is specialist op het gebied van AI en de regels die horen bij kunstmatige intelligentie. "Ondernemers zien nieuwe regelgeving in eerste instantie als beperking. Maar in plaats van denken aan wat niet mag, kun je er ook je voordeel mee doen. Regelgeving neemt namelijk onzekerheid weg."

Het is positief dat de Europese Unie werkt aan regels voor platformen en voorop loopt wat betreft AI-wetgeving, vindt De Boer. "Het kan een strategisch voordeel zijn. Denk bijvoorbeeld aan een AI-robot voor de zorg. Als die gebouwd is in de EU wekt dat meer vertrouwen, omdat mensen weten dat hij voldoet aan privacy- en veiligheidswetten."

Verenigen rondom ethiek

De Boer leidde een van de discussies tijdens de bijeenkomst 'Designprincipes voor een duurzame platformeconomie'. "Onze groep was het eens: het is beter als platformen vanaf het begin van het ontwerpproces rekening houden met regelgeving, normen en waarden", zei ze. "Tegelijkertijd zien we hoe moeilijk dat is in de praktijk. Een ondernemer moet bewuste keuzes maken die soms ten koste gaan van groei op korte termijn."

Grote techbedrijven hebben meer middelen om regelgeving mee te nemen in design, maar het is ook belangrijk voor kleine mkb-bedrijven. Kleine ondernemers staan er bovendien zelfs vaker voor open, weet zij. "Samen onderzoeken, experimenteren en kennis delen maakt het eenvoudiger om regelgeving mee te nemen in ontwerpprocessen", zei ze. "Daarnaast zou een Regulatory Sandbox helpen: een veilige setting waarin ondernemers met toezichthouders praten over wensen en mogelijkheden."

Onderzoeker Tessa Mei Duzee (Hogeschool van Amsterdam) presenteerde een handig hulpmiddel: de Ethiek Toolkit. Ondernemers en designers kunnen deze kit gebruiken om bewust na te denken over alle ethische dilemma’s rondom het ontwikkelen van nieuwe digitale producten, diensten en platformen.

Design-impactanalyse en principes

Tijdens de sessies kwamen nog veel meer oplossingen naar voren. Bas van de Haterd, expert op het gebied van de invloed van technologie op werk: "Moeten we niet bij elk ontwerp een design impactanalyse maken, vergelijkbaar met een millieueffectrapportage? Veel negatieve effecten van ontwerpkeuzes zijn namelijk vooraf al goed in te schatten. Zo'n analyse voorkomt dat we verrast worden door negatieve gevolgen van bepaalde keuzes."

Platformdeskundige Arets benadrukte dat design een continu proces is. "Daarom is het belangrijk te weten wat je missie, normen en waarden zijn", zei hij. "Maak principes helder en toetsbaar en maak het normaal in je bedrijf om keuzes te bevragen en toetsen. Dan ben je in staat in te spelen op verrassingen."

Coöperaties: wie is de baas?

Universitair docent Damion Bunders (Universiteit Utrecht) ging met zijn groep deelnemers in gesprek over platformisering en behoorlijk bestuur. Bunders onderzoekt hoe digitalisering gunstig kan uitpakken voor de samenleving. Hij onderzoekt vooral bottom-up initiatieven, zoals: hoe kunnen platformwerkers zelf een rol spelen in het verbeteren van hun arbeidsomstandigheden?

"Een coöperatief model kan bijvoorbeeld goed werken", vertelde hij. "Daarmee betrek je gebruikers bij beslissingen. Maar een belangrijke kwestie hierbij: wie is die gebruiker? Bij een maaltijdbezorgplatform zijn er tenslotte de bezorgers en de restaurateurs. In het bestuur moeten al die belangen eerlijk vertegenwoordigd zijn."

Zoektocht naar balans

Een voorbeeld van een bedrijf met een ander soort bestuur en eigenaarschap is Time to Momo, een 'eerlijk alternatief’ voor platformreus Booking.com. Time to Momo is sinds de oprichting in 2020 steward owned. Via twee crowdfundingcampagnes haalde het bedrijf ruim 4,3 miljoen euro op bij een paar duizend investeerders, maar die hebben geen van allen iets te zeggen in de bestuurskamer. Het stemrecht ligt bij de zogenaamde 'stewards'. Bij Timo to Momo zijn dat in eerste instantie de drie oprichters. Als zij vertrekken, worden nieuwe stewards gekozen. Dat kunnen ook gebruikers zijn. Door deze constructie staan de eigenaren in dienst van de onderneming, ze kunnen zich niet puur richten op kortetermijnwinst. 

Een bedrijf oprichten met zo'n structuur is niet eenvoudig, want investeerders zijn doorgaans op zoek naar maximaal rendement. Toch zijn er ook grote ondernemingen met steward ownership, zoals technologieconcern Bosch en bierproducent Carlsberg. Steward ownership helpt bedrijven om hun missie centraal te stellen en die uit te dragen naar de rest van de wereld.

Verder hadden de oprichters van Time to Momo hun gebruikers en aandeelhouders ook vanaf het begin onderdeel kunnen maken van het bestuur. Dat hebben ze niet gedaan om zich beter te kunnen focussen op de groei van een succesvol platform voor lange termijn. "Waarschijnlijk een verstandige keuze, want een platformbedrijf beginnen is al moeilijk genoeg", zei Arets. "Veel sociale ondernemers streven naar een perfect model vanaf dag één. Dit voorbeeld laat zien dat je designprincipes implementeren een continue zoektocht is naar balans tussen principes en uitvoerbaarheid. Daarbij is het belangrijk dat je je continu bewust bent van principes en de gevolgen van keuzes."

Op zoek naar balans 

De afsluitende paneldiscussie was een mooi voorbeeld van zo'n debat over principes. Jan van Ginkel (provincie Zuid-Holland), Wout Withagen (medeoprichter van digitaal bureau Freshheads, specialist in het bouwen van platformen) en Jos van der Woude (programmamanager digitale sectorvoorzieningen bij Npuls) bespraken onder andere een project van Npuls. Dit is een nationaal groeifondsprogramma voor publieke mbo-scholen, hogescholen en universiteiten.

Npuls-programmamaker Van der Woude vertelde dat hij een digitaal platform wil bouwen waarbij de leerling centraal staat, in plaats van de onderwijsinstelling. Zo'n samenwerking tussen scholen levert veel voordelen op, denkt hij. "Maar gaat dit niet een beetje te snel? Is zo'n platform inderdaad de beste oplossing?" vroeg Romy Hoppen, masterstudent Philosophy of Science, Technology and Society aan de Universiteit Twente. Van der Woude ziet volop voordelen. Bovendien zei hij: "Als wij het niet doen, doet een ander het."

Hoppen: "Natuurlijk kunnen platformen nuttig zijn, maar één zo'n groot platform creëert ook afhankelijkheid van het systeem. Maar hebben jullie al nagedacht over het waarborgen van de autonomie van individuele studenten?"

Dit soort risico's zijn te beperken door goed na te denken over het design, benadrukte Van Ginkel. "Ook als het gaat om veiligheid", zei hij. "Een gedistribueerd netwerk is bijvoorbeeld veiliger dan één overheidsportaal." Platformbouw-expert Withagen is dat gedeeltelijk met hem eens. "Verbinding is een goed idee, zolang iedere instelling zelf controle behoudt."

Compromissen 

Arets was tevreden over de bijeenkomst. "Tijdens de workshops en paneldiscussie kwamen veel interessante kwesties naar voren. Platformondernemers, beleidsmakers, onderzoekers en studenten deelden problemen, zorgen en mogelijke oplossingen. Dit debat is een goede aanleiding voor meer onderzoek en debat over hoe principes een strategisch voordeel kunnen worden."

Eén ding is duidelijk: ethisch ontwerp is nooit af en draait om bewuste keuzes. "Platformbedrijven zijn continu bezig met testen, valideren en verbeteren", zei Arets. "Juist voor hen is het belangrijk om vooraf een visie te bepalen en alles wat je doet daaraan te blijven toetsen. Deze keuzes zullen vaak compromissen zijn voor een werkbare balans."

Dit evenement vond 19 januari 2024 plaats op De Haagse Hogeschool. Sprekers en panelleden waren Martijn Arets (onafhankelijk platformexpert en verbonden aan de kenniskring van het lectoraat Platformeconomie aan De Haagse Hogeschool), Gijsbert Koren (auteur van het boek Toekomstbedrijven), Niels Meijssen (oprichter TimeToMomo), Damion Bunders (Universiteit Utrecht), Ivonne Jansen Dings (strategisch adviseur Ethiek, Technologie en Samenleving bij de provincie Zuid-Holland), Mona de Boer (specialist op het gebied AI bij PwC), Tessa Duzee (Hogeschool van Amsterdam), Jan van Ginkel (loco-provinciesecretaris en concerndirecteur van de provincie Zuid-Holland), Jos van der Woude (programmamanager digitale sectorvoorzieningen bij Npuls), Wout Withagen (auteur ‘Bouw een succesvolle online marktplaats’ en mede-oprichter van digital agency Freshheads) en studenten Jan Kaptijn en Romy Hoppen (Universiteit Twente).