Je eigen moerstaal spreken: een recht en een verantwoordelijkheid

Wist je dat er wereldwijd zo’n 6900 levende en officieel erkende talen bestaan? In Nederland hebben we er twee, in India zijn er 398 en Nieuw-Guinea heeft met 820 verschillende talen het record aantal talen per vierkante kilometer. Taal verbindt ons. We begrijpen elkaar soms zelfs met een half woord, amuseren en troosten elkaar met taal en voelen ons thuis bij mensen die dezelfde taal spreken. Taal is ook een wapen. Je kunt met taal ook een ander - bewust of onbewust – kwetsen en discrimineren. Taal kan dus ook voor uitsluiting zorgen en mensen het recht ontnemen zich volledig te ontplooien.

Het recht op het spreken van de eigen taal is een van de universele mensenrechten. Het betekent bijvoorbeeld dat je het recht hebt op onderwijs in je eigen taal, dat je het recht hebt op juridische bijstand in je eigen taal en dat je als ouder je kind mag opvoeden in de taal die jij wilt. De vrijheid om ons in de eigen taal uit te drukken, is voor ons heel gewoon. Maar die vrijheid brengt ook verantwoordelijkheid met zich mee. Door het gebruik van bepaalde woorden, kun je anderen discrimineren en uitsluiten. Met inclusief taalgebruik kun je die uitsluiting voorkomen. Bij inclusief taalgebruik gebruik je geen woorden die stereotypen onderschrijven of negatieve verwachtingen creëren. Zo spreekt de NS ons aan met ‘beste reizigers’. Een paar jaar geleden was dat ‘beste dames en heren’. Ook zeggen we al lang niet meer bejaarden (ouderen), gehandicapten (mensen met een beperking) en blanken (witte mensen).

Polarisatie

De Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren vroeg eind 2021 aandacht voor inclusief taalgebruik: “De Raad constateert dat sommige mensen met een bepaalde sociale, religieuze of culturele achtergrond, een fysieke, mentale of communicatieve beperking of LHBTIQ+-personen zich gestigmatiseerd of buitengesloten voelen door bepaald taalgebruik en dat er een duidelijke behoefte in de samenleving is aan informatie over het gebruik van inclusieve taal. Inclusief taalgebruik draagt bij aan een meer inclusieve maatschappij waarin de gelijkwaardigheid van mensen wordt vergroot en diversiteit gerespecteerd. “Volgens de Raad is een dialoog over het waarom van inclusief taalgebruik van belang. De oproep tot inclusief taalgebruik leidt in de praktijk namelijk regelmatig tot discussies en kan polarisatie in de hand werken.

Woorden doen ertoe

Kinza Hussain, studentonderzoeker ‘Inclusief Taalgebruik’ bij het lectoraat Inclusive Education, herkent de behoefte aan informatie over inclusief taalgebruik, Zij maakt een handboek met praktische tips over inclusief taalgebruik voor medewerkers en studenten van De Haagse. Bewust zijn van het effect van je woorden, is volgens Kinza de eerste stap naar inclusief taalgebruik. “Wat maken je woorden los bij de ander? En wat doe je als je ziet dat je woorden de ander kwetsen? We zijn dan vaak geneigd om excuses te maken, te zeggen dat we het niet zo bedoeld hebben, uitleg te geven dat we wel weten dat wat we zeggen ‘fout’ is, dat het verkeerde woord eigenlijk gewoon uit onze mond glipte. Een van de tips uit het handboek is, dat je in zulke situaties wel laat weten dat je ziet dat je een ander kwetst, maar niet in de verdediging schiet en gaat uitleggen dat je het eigenlijk wel beter weet. Geef de ander de ruimte om gekwetst te zijn en realiseer je ook dat het reageren op jouw excuus en uitleg voor een ander lastig kan zijn. Het woord dat je gebruikte kan een stortvloed aan emoties oproepen bij een ander, er kan een hele geschiedenis van ervaringen van uitsluiting en discriminatie aan vastzitten.”

Maak het bespreekbaar

Veel docenten en studenten vinden inclusief taalgebruik belangrijk, willen daar aan werken maar weten niet hoe. Kinza: “Hoe pak je het als docent bijvoorbeeld aan als je merkt dat er in de klas woorden gezegd die een of meer studenten kwetsen? Wat vaak gebeurt, is dat er een discussie ontstaat over het gebruik van dat woord. Ook hier geldt dat je de emoties moet herkennen en je je realiseert dat een uitleg over waarom een woord niet gebruikt kan worden, ook pijnlijk kan zijn. Kortom, maak het wel bespreekbaar maar let erop dat iedereen zich daar goed bij voelt.”

Woordkeuze

“Inclusief onderwijs kan niet zonder inclusief taalgebruik”, vindt Naomi van Stapele, lector Inclusief Education. “De discussie over inclusief taalgebruik gaat vaak over woorden die niet meer gebruikt kunnen worden omdat ze een geschiedenis met zich meedragen van uitsluiting en onderdrukking’. Het woord ‘slaaf’ bijvoorbeeld is mensonterend. Het is beter om ‘tot-slaaf-gemaakte mens’ te zeggen. Het anders zeggen is kwetsend en uitsluitend.  Buitensluiten gebeurt niet altijd expliciet of bewust; het zit soms verborgen in ons dagelijkse taalgebruik, en kan ontstaan als je het eigen perspectief als vanzelfsprekend en dus als dominant beschouwt.”

A word is dead when it’s said
Some say
I say
It just begins to live that day

Emily Dickinson

Open mind

Inclusief taalgebruik is meer dan alleen letten op woordkeuze. Naomi: “Je kunt bijvoorbeeld heel ingewikkeld en hoog over praten. Dan ben je niet toegankelijk voor iedereen. Met taal creëren we samen werelden. En als je wilt dat die werelden inclusief zijn, dan moet je daar continu aan werken, samen. Een voorbeeld. Ik gebruik in lessen vaak het woord ‘we’ als ik iets uitleg. Dat woord sluipt er bijna automatisch in, maar je kunt je afvragen of de studenten die voor je zitten (en de studenten die je niet ziet) zich aangesproken voelen door ‘we’. Want wie is ‘we’? En hebben ze het gevoel dat ze erbij horen, dat ze onderdeel zijn van ‘we’? Ik vraag mijn studenten altijd om anoniem feedback te geven op mijn taalgebruik. En ja, ook ik ga wel eens de fout in. En dat mag. Het gaat er vooral om dat je actief luistert, je best doet en kijkt naar de ander, open staat voor feedback en bereid bent om te leren, en samen te werken aan inclusief taalgebruik.”

Meer weten over inclusief taalgebruik?

• Lees het advies van de Raad van de Nederlandse Taal en Letteren op de website van de Taalunie.
• Lees de blog van Huib Koeleman (communicatiestrateeg) over inclusief taalgebruik in de praktijk (met handige links en voorbeelden)
• Luister naar de podcastserie Inclusiecast van Evita Lammers

Eerder verschenen in de artikelenserie Faith In Human Rights

• Het recht op schoonheid
• Kunst en mensenrechten: een krachtige combi!
• De kunst van inclusiviteit en mensenrechten

Over Faith in Human Rights

Het IofC-programma Faith in Human Rights (Geloven in Mensenrechten) werkt toe naar de viering van 75 jaar Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, op 10 december 2023. Het Haagse Vredespaleis is hiervoor al gereserveerd. Kijk voor meer info op de website van IofC Nederland.